روان‌پریشی پس از زایمان چیست؟ علائم، تشخیص، درمان و پیشگیری

روان‌پریشی پس از زایمان یک اختلال شدید و نادر روان‌پزشکی است که معمولاً در روزها یا هفته‌های ابتدایی پس از تولد نوزاد ظاهر می‌شود. در این وضعیت، مادر ارتباط خود با واقعیت را تا حدی از دست می‌دهد و ممکن است دچار توهم، هذیان، رفتارهای عجیب، بی‌خوابی شدید و افکار آسیب‌رسان شود.

این اختلال یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود و نیاز به درمان فوری دارد. تشخیص زودهنگام می‌تواند از آسیب احتمالی به مادر و نوزاد پیشگیری کند.

چقدر شایع است؟ 

روان‌پریشی پس از زایمان نسبتاً نادر است و در حدود یک تا دو مورد در هر هزار تولد دیده می‌شود. با این حال، در مادرانی که سابقه اختلالات خلقی، به‌ویژه اختلال دوقطبی دارند، خطر بروز آن تا چندین برابر افزایش می‌یابد.

گروه‌های در معرض خطر بیشتر:

• مادرانی با سابقه اختلال دوقطبی یا روان‌پریشی

• سابقه خانوادگی اختلالات شدید روان‌پزشکی

• بی‌خوابی شدید پس از زایمان

• مصرف مواد یا قطع ناگهانی داروهای روان‌پزشکی

• استرس شدید یا بارداری پرخطر

زمان بروز و سیر شروع علائم

روان‌پریشی پس از زایمان معمولاً ۲ تا ۱۴ روز پس از تولد بروز می‌کند، اما ممکن است تا چند هفته بعد نیز ظاهر شود.

الگوی رایج شروع:

• چند شب بی‌خوابی شدید

• اضطراب و بی‌قراری

• تغییرات خلق ناگهانی

• سپس بروز توهم، هذیان و افکار ناسازگار با واقعیت

علت‌ها و عوامل خطر

پیدایش این اختلال معمولاً ناشی از ترکیبی از عوامل زیستی، روان‌شناختی و محیطی است.

مهم‌ترین عوامل:

• تغییرات شدید هورمونی پس از تولد

• اختلالات خلقی درمان‌نشده (خصوصاً دوقطبی نوع ۱)

• سابقه قبلی روان‌پریشی

• استرس شدید زایمان

• مصرف مواد

• قطع ناگهانی داروهای تثبیت‌کننده خلق

• سابقه خانوادگی اختلالات روانی

علائم کلیدی و نشانه‌های هشداردهنده

روان‌پریشی پس از زایمان معمولاً با چندین علامت مشخص همراه است. شناخت این نشانه‌ها برای خانواده بسیار مهم است.

علائم روان‌پریشانه:

• هذیان: باورهای غلط مثل اینکه نوزاد در خطر است یا فردی قصد آسیب دارد

• توهم: شنیدن صدا یا دیدن چیزهایی که وجود ندارند

تغییرات رفتاری و خلقی:

• بی‌خوابی شدید

• پرحرفی یا مهارگسیختگی

• تحریک‌پذیری یا پرخاشگری

• رفتارهای غیرمنطقی یا گیجی شدید

خطرناک‌ترین علامت:

• افکار آسیب به خود یا کودک → اورژانس پزشکی و نیازمند مراجعه فوری

تفاوت با Baby Blues و افسردگی پس از زایمان

تشخیص و ارزیابی بالینی

تشخیص توسط روان‌پزشک انجام می‌شود و معمولاً شامل:

• مصاحبه بالینی کامل

• بررسی سابقه شخصی و خانوادگی

• ارزیابی سطح هوشیاری و شناخت

• آزمایش‌های تکمیلی برای علل جسمی (در صورت نیاز)

درمان‌های فوری و مدیریت اورژانسی

این اختلال یک اورژانس روان‌پزشکی است.

مراحل درمان:

• بستری فوری در بخش روان‌پزشکی برای ایمنی مادر و کودک

• تنظیم خواب و پایش ۲۴ ساعته

• تجویز دارو توسط روان‌پزشک

• حمایت از نوزاد و خانواده

درمان دارویی (ضدروان‌پریشی و تثبیت‌کننده خلق)

درمان دارویی cornerstone مدیریت این اختلال است.

داروهای رایج شامل:

• داروهای ضدروان‌پریشی

• تثبیت‌کننده‌های خلق (لیتیوم یا داروهای مشابه)

• در موارد شدید: ECT (الکتروشوک درمانی) با نظر متخصص

شیردهی و داروها

بسته به نوع دارو، ممکن است شیردهی محدود یا موقتاً قطع شود. تصمیم نهایی برعهده پزشک است.

درمان‌های روان‌درمانی و توانبخشی پس از فاز حاد

پس از کنترل اولیه علائم، مراحل توان‌بخشی آغاز می‌شود:

• درمان شناختی–رفتاری (CBT)

• آموزش مهارت‌های مقابله‌ای

• آموزش خانواده برای پیشگیری از عود

• توانبخشی شغلی و اجتماعی در صورت نیاز

• پیگیری منظم ماهیانه یا هفتگی

پیش‌آگهی و روند بهبودی

بیشتر مادران با درمان صحیح بهبود پیدا می‌کنند. اما:

• احتمال عود در بارداری‌های بعدی وجود دارد

• درمان باید چند ماه ادامه پیدا کند

• پیگیری روان‌پزشکی ضروری است

پیشگیری و کاهش خطر در بارداری‌های آینده

• مشاوره قبل از بارداری

• ادامه داروهای تثبیت‌کننده خلق طبق نظر پزشک

• خواب کافی

• کنترل استرس

• مراقبت دوره‌ای توسط روان‌پزشک

• انجام آزمایش‌های تکمیلی در صورت نیاز

نقش خانواده و مراقبان: راهنمای عملی

خانواده مهم‌ترین نقش حمایتی را دارند.

اقدامات لازم:

• نظارت بر الگوی خواب

• توجه به تغییرات رفتاری

• دور نگه داشتن فرد از موقعیت‌های خطر

• تماس فوری با اورژانس در صورت:

• • • توهم یا هذیان شدید
    • افکار آسیب به خود یا کودک

جمع‌بندی

روان‌پریشی پس از زایمان یک اختلال نادر اما بسیار جدی است. شناخت علائم، تشخیص سریع و درمان حرفه‌ای می‌تواند زندگی مادر و نوزاد را نجات دهد. توصیه می‌شود مادرانی با سابقه اختلالات خلقی قبل از بارداری یا پس از زایمان، تحت‌نظر روان‌پزشک متخصص قرار گیرند.

پرسش‌های متداول